حجاب و فرهنگ فاطمی

مقاله ای پیرامون الگوهای شخصیتی و رفتاری حضرت فاطمه(س) در زمینه عفاف و حجاب و وظایف دیگر زنان در جامعه اسلامی

«حیا»، رشحه اى از شرم والاى اوست، «عفاف»، قطره اى از دریاى مواج خصال شایسته اوست، «کمال»، سر بر آستان او مى ساید، «ادب»، درس از مکتب او مى گیرد، «حجاب»، از فاطمه آبرو دارد، «عبادت»، انیس شبانه روزى فاطمه است، فاطمه، «کوثر» است، و فیض جوشان این کوثر، تا دامنه قیامت، همواره جارى است ونیکى و خیر، خود را مدیونِ این دریاى کرم و ابر کرامت مى داند.

با وجود مورد مخاطب قرار گرفتن مردان و زنان در فرهنگ فاطمی، زنان نقش مهم‌تری در بسط و اعتلای جامعه فاطمی از طریق ترویج صحیح ارزش‌های اسلامی و فاطمی دارند. یکی از رویکردهایی که به اشتباه به تفکر شیعه نسبت داده می‌شود، این است که مخاطب پیام حضرت فاطمه(س)، تنها زنان می باشند؛ در حالی‌که مردان نیز مخاطب فرهنگ فاطمی هستند.نکته‌ای که باید بدان اذعان داشت این است که با وجود مورد مخاطب قرار گرفتن مردان و زنان در فرهنگ فاطمی، زنان نقش مهم‌تری در بسط و اعتلای جامعه فاطمی از طریق ترویج صحیح ارزش‌های اسلامی و فاطمی دارند.

اما زنان چگونه می‌توانند در تعالی جامعه فاطمی نقش داشته باشند؟ نگارنده پاسخ این امر را در الگو قرار دادن منش صدیقه طاهره(س) از سوی زنان می‌داند، اما باید ابتدا الگوی رفتاری ایشان به درستی تبیین شود و به این منظور باید سیره ایشان را مطالعه کرد.مقایسه میان فرهنگ غرب و فرهنگ اسلامی، شاخص‌های قابل توجهی را در ارتباط با جایگاه زنان در این دو جامعه در اختیار ما می‌گذارد.

در فرهنگ غرب، به زنان عمدتاً به مثابه یک ابزار نگریسته می‌شود و در عرصه‌های مختلف اجتماعی نقشی کمرنگ دارند و از سوی دیگر به دلیل پایه‌های سست اخلاقی و همچنین نگرش‌های رایج ضد خانواده ، مقوله ازدواج اساساً جایگاهی ندارد. ویژگی دیگر اینکه زن غربی، یک دغدغه ثانویه است و اولویت در اکثر مکاتب و سیستم‌های متفاوت فکری غرب با مرد است.[pullquote]اولویت در اکثر مکاتب و سیستم‌های متفاوت فکری غرب با مرد است.[/pullquote]

در مقابل، در جهان اسلام و در تفکر ناب شیعه، زن و مرد مساوی هستند و تنها معیار برتری، تقواست. از سوی دیگر دین مبین اسلام با دستورات اکید مبنی بر ازدواج، به ترفیع جایگاه زن در جامعه و همچنین استحکام بنیان خانواده کمک کرده است.در تاریخ اسلام، زنان بزرگی مانند سمیه که جزو نخستین شهدای صدر اسلام به‌شمار می‌رود و یا حضرت زینب(س) که نهضت عاشورا را از مسیر مطلوب امویان خارج کرد و نقشی پررنگ در احیای ارزش‌های اسلامی داشت، بوده‌اند اما در این میان قطعاً حضرت فاطمه(س) بزرگ بانوی جهان اسلام و به تعبیری ام‌الائمه است.[pullquote]در جهان اسلام و در تفکر ناب شیعه، زن و مرد مساوی هستند و تنها معیار برتری، تقواست[/pullquote]

با سیری اجمالی در فرهنگ فاطمی، دو نکته بسیار با اهمیت جلوه می‌کند: ۱- توجه به ارزش‌های ناب اسلامی از سوی حضرت فاطمه(س) ۲- رویکرد اجتماعی زهرای اطهر(س).

در ارتباط با مقوله اول باید عنوان کرد که حضرت زهرا(س) در تمام اعمال فردی و اجتماعی خود، سیره پیامبر اکرم(ص) را الگوی خود قرار داده بودند و قطعاً منش خاتم‌الانبیا(ص) نیز چیزی جز اسلام ناب و ارزش‌های اسلامی نبوده است.

اگر یک رویکرد پسینی را نیز به‌کار بگیریم، باید به بررسی رفتار فرزندان زهرای مرضیه(س) بپردازیم که همگی الگوی آزادگی در جهان اسلام بوده‌اند و این امر ناشی از آن است که آن مادر بزرگوار، در تربیت فرزندان خود نیز، ارزش‌های اسلامی را مدنظر قرار داده بودند.به‌عنوان نتیجه در این بخش، زنان جامعه اسلامی نیز باید برای تعالی جامعه فاطمی، همواره ارزش‌های ناب اسلام را در رفتارهای فردی و اجتماعی خود، رعایت کنند و از سوی دیگر این رویکرد را در تربیت فرزندان خود که مادران فردای ایران اسلامی هستند نیز به‌کار بگیرند.

اما مهم‌ترین ارزش‌های اسلامی که پرچمداران اعتلای جامعه فاطمی باید آن را ترویج دهند کدام است؟ سیری در سیره صدیقه طاهره(س) نشان می‌دهد که زنان جامعه اسلامی باید با رعایت عفاف و حجاب اسلامی، هم بر شأن اجتماعی خود بیفزایند و هم اینکه زمینه انحرافات اخلاقی در جامعه را به حداقل برسانند.اما در ارتباط با رویکرد اجتماعی حضرت فاطمه(س) یکی از نکاتی است که زنان جامعه اسلامی باید از آن به‌عنوان راهبردی برای اعتلای فرهنگ فاطمی استفاده کنند، بهترین منبع، خطبه‌های حضرت زهرای فاطمه(س) است که سه مورد از مهم‌ترین آن‌ها عبارت است از؛ خطبه فدکیه، خطبه شب هفتم رحلت پیغمبر اکرم(ص) و خطبه حضرت در بستر بیماری.

به‌عنوان نتیجه این بخش و نتیجه پایانی این یادداشت، زنان جامعه اسلامی می‌توانند با رعایت ارزش‌های اسلامی مانند عفاف، در عرصه‌های اجتماعی نیز حضوری فعال داشته باشند و البته این نکته را نیز نصب‌العین خود قرار دهند که برای اعتلای فرهنگ فاطمی و زمینه‌سازی جامعه فاطمی که همانا جامعه منتظران واقعی فرزند زهرای مرضیه(س) هستند، باید ارزش‌های اسلامی را علاوه بر رعایت شخصی، برای نسل‌های آینده نیز نهادینه کنند.ارزش‌های اجتماعی از دو راه در وجود انسان نهادینه می‌شود؛ یکی این که خودمان نسبت به آنها ایمان قلبی داشته باشیم و دیگر این که سازمان یا ارگان خاص، ما را نسبت به پایبندی به رفتار و ارزش خاصی، ملزم یا ترغیب نماید.پوشش و رفتار اجتماعی یکی از این مقوله‌هاست. نوع خاصی از رفتار، پوشش و باور، حجاب و عفاف نامیده می‌شود. حجاب مى‏‌تواند ریایى، تحمیلى، ظاهرى یا غیر اختیارى نیز باشد؛ ولى عفت، یک ارزش اختیارى است.[pullquote]حجاب مى‏‌تواند ریایى، تحمیلى، ظاهرى یا غیر اختیارى نیز باشد؛ ولى عفت، یک ارزش اختیارى است.[/pullquote]

عفت نمودهاى گوناگونى دارد؛ از جمله: عفت در نگاه، عفت در گفتار، عفت در شهوت و… ممکن است کسى حجاب مناسب داشته باشد ولى عفت در نگاه، سخن گفتن و یا امور جنسى نداشته باشد که این خود نمونه حجاب بدون عفت است.«عفت‏»نقطه مقابل‏«شکم پرستى و شهوت پرستى‏»است. همچنین به گفته راغب اصفهانى در کتاب ‏«المفردات‏»، به معنى پدید آمدن حالتى درنفس است که آدمى را از غلبه شهوت باز مى‏‌دارد. علمای اخلاق نیز معتقدند هیچ کس در سیر الى الله،بدون داشتن‏«عفت‏»به جایى نمى‌‏رسد.[pullquote]عفت: پدید آمدن حالتى درنفس است که آدمى را از غلبه شهوت باز مى‏‌دارد. [/pullquote]

عفت نیز همچون خیلی از مقوله‌های اخلاقی دیگر نیازمند ظرفیت درونی فرد و توفیق از طرف خداوند می‌باشد. تا جایی که در مورد حضرت یوسف (علیه‌السلام) آمده است:«وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأى‏ بُرْهانَ رَبِّهِ» [سوره یوسف، آیه ۲۴] آن زن قصد او کرد و او نیز- اگر برهان پروردگار را نمى‌‏دید- قصد وى مى‌‏نمود! این‏‌چنین کردیم تا بدى و فحشاء را از او دور سازیم،زیرا او از بندگان مخلص ما بود.آراستگی به صفت عفت متضمن زحمت و تلاش بسیار و تحمل سختی‌ها و بی‌مهری‌ها و تمایلات طبیعی انسانی است. مردى خدمت امام علی علیه‌السلام عرض کرد: اعمال و طاعات من ضعیف و روزه‏ایم کم است، ولى امیدوارم که هرگز مال حرامى نخورده‌‏ام. امام علیه‌السلام در پاسخ فرمود:«اى الاجتهادافضل من عفه بطن و فرج» کدام تلاش در راه اطاعت‏ خدا،برتر از عفت در مقابل شکم ومسایل جنسى است.

راه‌کارهای ترویج حجاب و عفاف:

۱- ایجاد معرفت و شناخت نسبت به حجاب در نظام آموزش ابتدایی

آموزش بهترین فرصت برای ایجاد معرفت نسبت به حجاب و عفاف است؛ شناختی که علاوه بر درک عقلانی متضمّن احساس علاقه نیز باشد. این امر می‌تواند با روش‌های تربیتی متناسب با این سنین انجام پذیرد؛ قصه‌گویی و نمایش‌های عروسکی، اردوهای تفریحی تربیتی و انتخاب معلمانی با رفتار و پوشش اسلامی ازجمله روش‌های مطلوب ایجاد شناخت نسبت به حجاب در این سنین است.

۲- تقویت خودباوری ملی

ایجاد خودباوری ملی در میان افراد جامعه به خصوص جوانان کمک زیادی می‌کند تا احساس علاقه به حجاب در میان ایشان ریشه دار شود. به عنوان نمونه این که هیچ تصویری از مردان و زنان باستان بدون پوشش مناسب در سنگواره‌ها به چشم نمی‌آید. و یا نوع پوشش قومیت‌های مختلف ایران در طول قرون گذشته نشانگر عزم و الزام ملی نسبت به رعایت عفت و حیا در جامعه ایرانی بوده است.

۳- تشکیل کانون عفاف و حجاب در دانشگاه‌ها

محیط دانشگاه‌ها از جنبه‌های مختلف، تاثیرات بسزایی در نهادینه شدن ارزش‌ها در دانشجویان دارد. از سویی دانشجویان پای درس استادی می‌نشینند که ضمن دارا بودن مدارج بالای علمی و تحصیلی، با فرهنگ ملل غیر‌ایرانی نیز آمد و شد داشته و بسیاری از گفته‌ها و نوشته‌ها را به چشم خود دیده و برای دانشجویان خود بازگو می‌کند. و از سوی دیگر به جهت تعویض جایگاه خانوادگی قبل از دانشگاه با محیط‌های دوستانه خوابگاهی با دانشجویانی از فرهنگ های متفاوت، بازنگری در باورهای پیشین فرد و ایجاد بینش، گرایش و منشی متفاوت از قبل را در افراد باعث می‌شود.

یکی از فضاهای موثر در کمک به تکوین صفات و ارزش‌های اخلاقی، کانون ها و تشکل‌های فرهنگی مذهبی و از جمله آنها کانون عفاف و حجاب در دانشگاه‌هاست. کانون عفاف و حجاب وظیفه دارد نسبت به دانشجویان محجبه و عفیف حساس و تیزبین بوده و موفقیت‌های علمی، ورزشی و فرهنگی ایشان را رصد نموده و ضمن تقدیر شایسته از این افراد ایشان را به عنوان دانشجویان موفق محجبه به جامعه دانشگاهی معرفی نماید. این کانون علاوه براینکه باید خروجی فعالیت‌های موفق دانشجویان محجبه را به تصویر بکشد لازم است نسبت به تقویت بنیه ی علمی، ورزشی و فرهنگی ایشان نیز تا حد امکان اقدام نماید.

دعوت از زنان تازه مسلمان در محافل دانشگاهی و عمومی راهکار دیگری است که می‌تواند در ترغیب و تشویق دانشجویان به مساله حجاب و عفاف مفید واقع شود.حضور در چنین محافلی برای آن دسته از افراد که حجاب را مانع و محدودیت زندگی خود می‌دانند تأثیرگذار است. تأثیر سخنان کسانی که میدانی متفاوت از ما را تجربه کرده‌اند به مراتب بیشتر از سخنان به اصطلاح خودی هاست.

به کارگیری افراد با پوشش اسلامی و البته متخصص، در کادر علمی و اداری دانشگاه‌ها و سازمان‌ها راه‌کار دیگری است که افراد باحجاب و عفیف را نسبت به رعایت ارزش‌های خود استوار می‌نماید.

الگوسازی مناسب نمونه دیگری از فعالیت‌های این کانون می‌باشد. اگر ما در الگوسازی موفق عمل نکنیم پس از چندی شاهد جامعه‌ای با افراد نامتعادل خواهیم بود؛ افرادی که مطابق با نیاز خود رو به الگوهایی آورده‌اند که با شرایط فرهنگی، اجتماعی ایشان سازگاری لازم را نداشته است. ورزش و سینما دو عرصه برای عرض اندام افرادی بوده که مورد تقلید و الگوی جوانان و نوجوانان واقع شده‌اند، و متأسفانه به دلیل عدم نظارت و کار فرهنگی در این حوزه، غالباً افرادی کاملاً مغایر و مباین با رفتار و پوشش اسلامی الگو قرار گرفته‌اند.

۴- رفع موانع و محدودیت‌ها برای حضور بدون دغدغه‌ی زنان در اجتماع

به خاطر حضور برخی افراد در مکان‌های فرهنگی تفریحی به شکل نامناسب، اغلب زنان متعهد به عفاف و نیز مردان پایبند به ارزش های اخلاقی از حضور در چنین مکان‌هایی خودداری نموده و از برخی امکانات فرهنگی تفریحی که جزء حقوق یک شهروند است محرومند. مناسب‌سازی چنین فضاهایی برای حضور و استفاده‌ی همه ی افراد از آن، می‌تواند برای مردان و زنان محجبه امنیت روانی لازم را برای چنین حضوری فراهم سازد.

۵- ترک خودآرایى در متن جامعه

بى عفتى رابطه مستقیمى با بى‏‌حجابى و خودآرایى در انظار عمومی دارد. بى‏‌حجابى، علاوه بر این که از نظر اخلاقى سبب ناامنى خانواده‌‏ها ‏مى‏‌شود، باعث ایجاد هیجان‏‌هاى مستمر عصبى و حتى بیمارى‏‌هاى روانى در خانواده و جامعه می‌شود که ثمره آن سستى پیوند خانواده‏‌ها و کاهش ارزش شخصیت زن در جامعه ‏است.

۶- کنترل اختلاط زن و مرد

در مواردى که ضرورتى نداشته باشد، چنان که از اختلاط بی مورد زن و مرد پرهیز شود، عفت و پارسایى، بهتر حفظ خواهد شد، دلیل آن‏ هم پایین آمدن محرکات جنسی و برجستگی صفات و ارزش‌های انسانی و موفقیت‌های افراد شده و انگیزه برای جلوه‌گری در جامعه را پایین می‌آورد.

منابع:

۱- تفسیر مراغى،ج ۲۲،ص ۱۰٫
۲- اصول کافى،ج ۲،ص‏۷۹٫
۳- غرر الحکم،شماره ۴۱۱۴٫
۴- اصول کافى،ج ۲،ص‏۷۹٫
۵- اخلاق در قرآن جلد دوم صفحه ۳۰۷ آیت الله مکارم شیرازى

[tabs][tab title=”منبع”]وبلاگ حجاب و عفاف [/tab][/tabs]